Jedną z najczęściej wykorzystywanych metod badawczych w psychologii jest obserwacja. Polega ona na świadomym, planowym, a także celowym postrzeganiu zjawisk i zdarzeń, które dotyczą osób badanych. Dzięki obserwacji psycholog ma możliwość rejestracji zjawisk i czynności psychologicznych. Metoda ta może być stosowana samodzielnie, ale także jako uzupełnienie innych metod.
Obserwacja może przybierać różne formy i może odbywać się w różnych miejscach. To, jaka metoda obserwacji i w jakich warunkach będzie prowadzona zależy od wielu czynników. Artykuł powstał we współpracy z portalem https://medeverest.pl/
Uwzględniając zakres prowadzenia obserwacji wyróżniamy:
Obserwację grupową – dotyczy zachowań występujących w danej grupie osób
Obserwację indywidualną - dotyczącą jednej osoby.
Możemy też wyróżnić tzw. obserwację wycinkową/cząstkową, która skupia się na określonych ruchach lub czynnościach, wyznaczających zakres prowadzonych obserwacji oraz obserwację całościową, skupiającą się na całokształcie zachowania jednostki. Obserwacja całościowa jest znacznie bardziej czasochłonna i wymagająca, jednak pozwala na wszechstronne i dokładniejsze poznanie badanej jednostki.
Ze względu na postawę badacza/psychologa wyróżnić możemy obserwację bez interwencji oraz obserwację z interwencją. Pierwsza z nich jest przeprowadzana w naturalnych warunkach bez jakiejkolwiek ingerencji osoby badającej w zachodzące sytuacje. Rola psychologa ogranicza się jedynie do rejestracji pojawiających się zdarzeń. Ten rodzaj obserwacji pozwala dostrzec realistyczne, spontaniczne zachowania badanych osób w codziennym życiu. Z kolei obserwacja z interwencją polega na pewnej manipulacji (w mniejszym lub większym stopniu) w zachodzące sytuacje. Obserwator ingeruje w nie w celu uzyskania interesujących wyników czy też weryfikacji swojej teorii. Celem interwencji może być zatem przyspieszenie lub wywołanie zdarzeń, które naturalnie pojawiają się rzadko lub badacz nie ma możliwości, by je obserwować. W obserwacji z interwencją możemy dodatkowo wyróżnić trzy jej rodzaje:
- obserwacja uczestnicząca, w tym:
- niezamaskowana obserwacja uczestnicząca – osoby badane wiedzą o obecności obserwatora, np. jest nim antropolog, próbujący zrozumieć daną kulturę i zachowania jej członków, poprzez życie w tej społeczności.
- zamaskowana obserwacja uczestnicząca – tożsamość obserwatora nie jest znana badanym osobom. Ten rodzaj obserwacji jest wykorzystywany w sytuacji, kiedy dochodzi do podejrzeń, że uczestnicy badania mogliby zmienić swoje zachowanie wiedząc, że są obserwowani.
- obserwacja ustrukturowana – wykorzystuje się ją do rejestrowania zachowania, którego obserwacja w warunkach naturalnych byłaby trudna. Jest stosowana zazwyczaj przez psychologów klinicznych i rozwojowych (np. do badania relacji między dzieckiem a rodzicem czy zachowania w danej sytuacji). Psycholog stosujący ten rodzaj obserwacji często wkracza w sytuację, wywołując interesujące go zdarzenie, co ułatwia jego zapis.
- eksperyment naturalny – w tym przypadku psycholog manipuluje jedną lub wieloma zmiennymi niezależnymi w warunkach naturalnych – zmienną niezależną może być jakikolwiek zabieg, sytuacja, czynność, której natężeniem można manipulować , badając jej wpływ na zmienną zależną (np. wpływ filmów zawierających sceny przemocy na wystąpienie zachowań agresywnych). Eksperyment naturalny może być także przeprowadzany w laboratorium. Jest to najczęściej wykorzystywany rodzaj obserwacji w psychologii społecznej. W większości przypadków badani nawet nie zdają sobie sprawy, że biorą udział w eksperymencie. Często pojawia się w nim pozorant, który po uprzednim poinstruowaniu przez badacza zachowuje się w taki sposób, by sprowokować konkretną sytuację.
